Generalną zasadą prawa cywilnego jest reguła, że treść umów może ulec zmianie tylko jeśli wszystkie strony to akceptują. Od tej zasady prawo przewozowe wprowadza jednak szereg wyjątków, co nierzadko staje się powodem szkód i wynikłych stąd sporów pomiędzy stronami
Uwagi ogólne
Do podstawowych elementów zawartych w umowie przewozu zalicza się m.in. określenie miejsca, do którego przesyłka winna być dostarczona i określenie odbiorcy. Dane te mają bowiem podstawowy wpływ na określenie wysokości wynagrodzenia przewoźnika z jednej strony oraz na możliwość oceny prawidłowości wykonania umowy przewozu (czy przewoźnik wydał przesyłkę osobie uprawnionej) Jedną z cech wyróżniających jednak umowę przewozu od innych umów jest możliwość jednostronnej zmiany treści umowy przez osobę uprawnioną również we wspomnianym powyżej zakresie. Niestety w wielu przypadkach uczestnicy procesów transportowych nie są świadomi ani tych możliwości, ani warunków czy konsekwencji korzystania z nich. Warto zatem przypomnieć stosowne regulacje.
Przepisy krajowe
Zgodnie z art. 53 ust. 1 pr. przew. nadawca może w każdej chwili odstąpić od umowy przewozu lub wprowadzić do niej zmiany. Realizacja tych uprawnień może przejawiać się w trzech postaciach:
– żądaniu zwrotu przesyłki w miejscu nadania,
– żądaniu wydania przesyłki w innym miejscu niż miejsce wskazane w liście przewozowym
– żądaniu wydania przesyłki innej osobie niż odbiorca wskazany w liście przewozowym
Sporne w doktrynie pozostaje przy tym czy odstąpienie od umowy może nastąpić tylko przed wydaniem przesyłki przewoźnikowi (wówczas żądanie zwrotu do miejsca wydania traktuje się jak zmianę umowy) czy też może mieć miejsce na każdym etapie przewozu.
Niezależnie od powyższych wątpliwości zwrotu przesyłki do miejsca jej wydania przewoźnikowi może żądać wyłącznie nadawca. Warto przypomnieć, iż nadawcą nie zawsze jest podmiot dokonujący załadunku, gdyż rolę nadawcy pełni ta osoba, która zleca przewóz. Stąd przewoźnik otrzymawszy takie polecenie od załadowcy, winien upewnić się czy załadowca działa w imieniu nadawcy zgodnie z jego wolą.
Żądania zmiany umowy przewozu w zakresie miejsca dostawy bądź osoby odbiorcy przysługują natomiast zarówno nadawcy jak i odbiorcy, chyba że nadawca co innego zastrzegł w liście przewozowym. Odbiorca nie ma jednak prawa zmienić miejsca dostawy po nadejściu przesyłki do miejsca przeznaczenia. Bardzo istotne są w tym zakresie postanowienia art. 53 ust. 4 pr. przew. zgodnie z którym uprawnienia nadawcy do rozporządzania przesyłką wygasają, gdy odbiorca wprowadził zmianę umowy przewozu, przyjął list przewozowy albo odebrał przesyłkę. Z tego względu brak w liście przewozowym zastrzeżeń zakazujących odbiorcy realizacji uprawnień do zmiany umowy przewozu może pozbawić nadawcę wpływu na treść umowy, jeśli odbiorca ze swoich uprawnień skorzysta.
Żądanie dokonania zmiany umowy powinno zostać dokonane w sformalizowany sposób poprzez przedstawienie otrzymanego egzemplarza listu przewozowego i złożenie odpowiedniego pisemnego oświadczenia. Faktyczne pozbawienie odbiorcy prawa rozporządzania przesyłką może więc nastąpić również poprzez nieprzekazanie mu przez nadawcę egzemplarza listu przewozowego. Powyższy tryb jest niezwykle istotny, gdyż brak przedstawienia listu przewozowego przewoźnikowi wraz z odpowiednim oświadczeniem powoduje, że nie jest on zobowiązany do zastosowania się do żądania.
Należy przy tym mieć świadomość, iż wydanie polecenia wiąże się z obowiązkiem pokrycia należności przewoźnika wynikłych wskutek zmiany umowy przewozu przez nadawcę lub odbiorcę w zależności od tego, który z nich wprowadza zmiany.
Odmowa wykonania polecenia
Uprawnienia opisane powyżej znacząco uprzywilejowują jedną ze stron umowy przewozu i mogą utrudniać normalne funkcjonowanie przedsiębiorców transportowych. Na szczęście dla przewoźników w art. 54 pr. przew. ustawodawca przewidział sytuacje, w których nie ma obowiązku zastosowania się do polecenia zmiany umowy przewozu.
Pierwszą z nich jest niewykonalność polecenia. Nie musi to być jednak niewykonalność o charakterze obiektywnym. Wystarczającym jest żeby polecenie było niemożliwe do wykonania przez danego przewoźnika w danych okolicznościach. Dotyczyć to będzie w szczególności przypadków, gdy przewoźnik nie dysponuje sprzętem koniecznym do dostarczenia przesyłki pod określony adres (np. w trudno dostępny teren) lub gdy polecenie zostało przekazane przewoźnikowi na tyle późno, że nie ma możliwości dostarczenia przesyłki na czas. Wskazuje się również, że z niewykonalnością będziemy mieli do czynienia także w sytuacji, gdy wykonanie polecenia wymagałoby nieracjonalnych nakładów sił i środków.
Drugim przypadkiem pozwalającym przewoźnikowi na odmowę wykonania polecenia jest sytuacja, gdy wykonanie polecenia spowodowałoby zakłócenia w eksploatacji. Przy czym zakłócenia te mogą dotyczyć zarówno eksploatacji danego pojazdu jak i całego przedsiębiorstwa. Z tego względu przewoźnicy stosunkowo łatwo mogą wykazać wystąpienie tego rodzaju przesłanki odmowy. Wystarczy by pojazd, który miał przewieźć przesyłkę do określonego miejsca, miał już w planach odbiór przesyłki w tym samym czasie z tej samej lub okolicznej miejscowości, a podstawienie na czas pojazdu zastępczego nie jest możliwe.
Stosunkowo oczywista jest trzecia z przyczyn umożliwiających przewoźnikowi niezastosowanie się do polecenia. Jest nią sytuacja, gdy wykonanie polecenia naruszałoby obowiązujące przepisy. Chodzi tutaj o każdego rodzaju przepisy, które mogą mieć zastosowanie w danym przypadku, w szczególności regulujące poruszanie się pojazdów po określonych drogach, normujących czas pracy kierowców czy sposoby przewozu określonych kategorii towaru.
Ostatnia z przyczyn odmowy obejmuje przypadki, w których nie dopełniono wszystkich wymogów wydania polecenia określonych w art. 53 pr. przew. w szczególności co do formy oraz osoby uprawnionej do jego wydania.
Jeżeli zajdzie którakolwiek z opisanych powyżej sytuacji, a przewoźnik chce skorzystać z prawa do odmowy wykonania polecenia, zobowiązany jest niezwłocznie poinformować o tym osobę wydającą polecenie.
Odpowiedzialność przewoźnika
Wykonanie polecenia, jeśli nie zachodzą przesłanki opisane w art. 54 pr. przew., należy do obowiązków przewoźnika. Naruszenie tego obowiązku grozi przewoźnikowi dotkliwymi konsekwencjami. Zgodnie bowiem z art. 70 pr. przew. przewoźnik ponosi odpowiedzialność za szkody wynikłe wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania polecenia zmiany umowy przewozu. Podkreślenia wymaga, iż to na przewoźniku spoczywa ciężar wykazania zarówno, że miały miejsce okoliczności uzasadniające odmowę wykonania polecenia, jak i że przewoźnik poinformował osobę uprawnioną o tych okolicznościach i odmowie zastosowania się do polecenia. Tylko w takim wypadku bowiem nie dochodzi do powstania zobowiązania do wykonania polecenia po stronie przewoźnika, a tym samym brak jest podstaw do pociągnięcia do odpowiedzialności za naruszenie tego zobowiązania.
Warto zwrócić uwagę, iż konstrukcja przywołanego przepisu prawa przewozowego sprawia, że odpowiedzialność przewoźnika za niewykonanie polecenia zmiany umowy przewozu ma charakter absolutny i nie istnieją żadne przesłanki wyłączające odpowiedzialność przewoźnika w tym zakresie, w szczególności nie będzie taką przesłanką brak winy przewoźnika.
Odszkodowanie za niewykonanie polecenia zmiany umowy przewozu może obejmować różne składniki w szczególności szkody w towarze powstałe np. w wyniku zbyt długiego transportu łatwo psującej się żywności, czemu chciano zapobiec, wydając polecenie zmiany miejsca odbioru. Zgodnie jednak z art. 84 pr. przew. odszkodowanie w takim wypadku nie może przekraczać wysokości odszkodowania przysługującego w razie utraty przesyłki obliczonego na podstawie art. 80 pr. przew. Ograniczenie to nie ma jednak zastosowania, jeśli szkoda wynikła z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa przewoźnika.
